Zlokalizowana w Krasnem rezydencja Krasińskich oraz sam kościół były od XVI w. jednym z głównych punktów życia politycznego, społecznego i religijnego Mazowsza, a poczynione tutaj na polu sztuki i kultury fundacje należą do najwybitniejszych w skali całego regionu. Walorami tymi ustępuje miejsca jedynie wspaniałej gotycko-renesansowej bazylice kolegiackiej w Pułtusku.

W XVII-XIX w. istniał tutaj ponadto obszerny drewniany, a potem murowany dwór, a 1754 r. Hieronim Krasiński uzyskał od króla Augusta III Sasa przywilej lokacyjny miasta, jednak wysiłki te nie zakończyły się powodzeniem. W obecnym układzie wsi widoczne są jednak wyraźnie ślady regulacji ulic i działek z nimi związanych.

Późnogotycka, jednonawowa, wieżowa świątynia (1570–1575) fundacji podkanclerzego wielkiego koronnego i biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego była na przestrzeni wieków od XVII do XIX kilkakrotnie przebudowywana i rozbudowywana. Jej dzisiejsza forma jest wypadkową wszystkich tych działań. Świątynia ta była w swoim pierwotnym kształcie budowlą na planie wydłużonego prostokąta z parą zapewne kwadratowych w planie, podpiwniczonych kaplic bocznych i drewnianym, pochodzącym z wcześniejszej XV-wiecznej prezbiterium o nieustalonych wymiarach i uzupełnionym o obmurowaną zapewne kryptę rodową. Przed 1669 r. sumptem Jana Kazimierza Krasińskiego powstał ustawiony pod nieznacznym kątem w kierunku północno-wschodnim nowy, barokowy chór kapłański z poszerzoną i zasklepioną kryptą publiczną.

Z fazą XVIII-wieczną (1739–1749) sfinansowaną przez Błażeja Jana Krasińskiego wiąże się budowa nowego, sklepionego korpusu nawowego o czterech przęsłach i z parami niewielkich wnękowych kaplic na zakończeniach ciągów bocznych oraz usytuowaną na osi prezbiterium podpiwniczonej, piętrowej zakrystii ze skarbcem. Można je związać ze sławnym architektem warszawskim Jakubem Fontaną, działającym w tym okresie głównie dla marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego i zakonu pijarów, w Warszawie i na centralnym Mazowszu. Na szczególne podkreślenie zasługuje w tej fazie fakt podjęcia przez Fontanę pionierskich prac nad regulacją układu XVI- i XVII-wiecznych pomników rodu Krasińskich w nowej przestrzeni późnobarokowego kościoła, zwłaszcza na ścianach bocznych prezbiterium. Całość spięła w 1747 r. podporządkowana tej koncepcji wielka dekoracja al fresco autorstwa zamieszkałego w latach 40. i 50. XVIII w. w stolicy Sebastiana Ecksteina z Brna. Liczne nowe elementy tej szaty dekoratorskiej ujawniły najnowsze badania sondażowe z lat 2012–2016.

Fundamentalne znaczenie dla dalszych losów budowlanych i artystycznych świątyni miały prace modernizacyjne przeprowadzone w latach 1870–1883 pod kierunkiem architekta hr. Ludwika Józefa Krasińskiego – Witolda Rakiewicza przy współudziale warszawskiego rzeźbiarza Juliusza Faustyna Cenglera. Generalnym zmianom uległ wtedy kształt zwieńczeń wieży i partii bocznych fasady dodano tam historyzujący detal architektoniczny i kamieniarski. Z wnętrza usunięto wtedy niemal wszystkie elementy nowożytnego wyposażenia snycerskiego (wyjątek to późnobarokowy prospekt organowy z lat 1736–1745), zastępując je znakomicie zaprojektowanymi i wykonanymi w dębinie sprzętami neorenesansowymi, uzupełnionymi o elementy z importowanych z Italii i Niderlandów marmurów oraz brązu i mosiądzu. Z uwagi na te walory jest to jedna z najcenniejszych takich aranżacji nie tylko na samym Mazowszu, ale i w całym dawnym Królestwie Polskim.

Dalsze prace modernizacyjne i remonty (1915, 1954–1956) nie wpłynęły już znacząco na kształt architektoniczny i artystyczny zabytku. Podjęto za to szereg działań konserwatorskich, m.in. na wielu ścianach wewnętrznych i zewnętrznych wymieniono tynki, pokrycie dachów i rynny, stolarkę okien i drzwi.

Szczególnym okresem w historii kościoła par. w Krasnem są lata od 2010 r. W podjęto szereg prac remontowych, konserwatorskich i restauratorskich, dzięki którym budowla i unikatowa reprezentacyjna krypta rodziny Krasińskich zostały trwale zabezpieczane przed zawilgoceniem (drenaż obwodowy murów, wymiana pokrycia dachów), gruntownie odnowione i udostępnione do zwiedzania. W tym samym okresie zespół prof. Pawła M. Jakubowskiego z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie wykonał zakrojone na szeroką i przeprowadzone na najwyższym poziomie merytorycznym i technologicznym skalę badania sondażowe i rozpoczął trwające do dnia obecnego działania konserwatorskie przy zespole malatur al fresco Sebastiana Ecksteina (1747). Wszystkie te wysiłki mają na celu przywrócenie zabytkowi jego oryginalnej wartości artystycznej i odzyskanie dawnej historycznej świetności z XVII-XIX w.

Opracował: dr hab. Michał Wardzyński, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego